Ορισμός ασθένειας μέσα από τη θεωρία των Πολύπλοκων συστημάτων και του χάους
Είναι γενικό συμπέρασμα ότι η Φύση, που μέσα σε αυτήν ανήκει και ο άνθρωπος και κατ’ επέκταση και η όποια ασθένειά του συμπεριφέρονται μη γραμμικά άρα και χαοτικά. Όμως πώς θα μπορούσαμε να ορίσουμε τη ζωή, την υγεία, την ασθένεια γενικά κάτω από το πρίσμα της πολυπλοκότητας, των δυναμικών συστημάτων, των αλληλοεπιδράσεων και του χάους;
Ας προσπαθήσουμε λοιπόν.
Ζωή γενικά θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε τις διεργασίες εκείνες που χαρακτηρίζουν τα όντα και κατά τις οποίες υπάρχει μετάβαση σταθερότητας μορφών, λειτουργιών και ενεργειακής κατάστασης, όπως είναι αυτά του μεταβολισμού, της αναπαραγωγής, της προσαρμογής στα διάφορα ερεθίσματα, της άμυνας κλπ. και γενικά ιδιοτήτων και όχι απλώς μια δεδομένη διάταξη αλληλοσυνεργαζόμενων γονιδίων.
Έχει αποδειχθεί ότι κατά την κυτταρική διαίρεση μεταβιβάζεται όχι μόνον η δομή των γονιδίων αλλά και η ενεργειακή τους κατάσταση.
Τους ζωντανούς ιστούς που διαθέτουν ομοιόσταση (ζωτική ικανότητα διατήρησης) και ομοιόρρυση κατά Waddington, δηλαδή βιολογική ανάπτυξη που ακολουθεί σταθερή πορεία αλλαγής , και που φυσιολογικά είναι λειτουργικά άρτιοι, θα μπορούσαμε να ονομάσουμε βιομορφογενετικά πεδία ζωής. Σαν τέτοια μπορούμε να θεωρήσουμε τον εριστικό ιστό, τον συνδετικό ιστό, τον νευρικό ιστό, τον πολφό κλπ.
Ομοιόσταση ή μορφόσταση ορίζεται η ιδιότητα που επιτρέπει στο ζωντανό σύστημα να παραμένει σχετικά σταθερό σε μικρές μεταβολές και σε σχετικά σταθερή κατάσταση διαμέσου του χρόνου. Η ομοιόσταση γίνεται δυνατή με τη χρήση της πληροφορίας που έρχεται από το εξωτερικό περιβάλλον και που ενσωματώνεται στο σύστημα με τη μορφή τής ανάδρασης ( feedback )με αποτέλεσμα να διατηρείται σταθερή η μορφή της. Δηλαδή η ομοιόσταση είναι μια μορφή αλλαγής κατά την οποία διατηρείται σταθερή η μορφή. Η ανάδραση εκφράζει τον ρυθμιστή τού συστήματος ο οποίος αλλάζει έτσι τις εσωτερικές του παραμέτρους.
Μορφογένεση(αρχικά)-μορφοδιάπλαση(στη συνέχεια) στις θετικές επιστήμες εννοούμε κάθε δημιουργική ή καταστροφική διαδικασία μορφών. Με τους όρους αυτούς γενικά στη βιολογία δεν πρέπει να εννοούμε μόνο το σχήμα ενός ώριμου οργανισμού από ένα έμβρυο. Πρέπει να εννοούμε και όλες τις παθολογοανατομικές μορφογενετικές βλάβες-σημεία που συμβαίνουν σε παθολογικές καταστάσεις όπως είναι οι διάφοροι όγκοι, οι ουλές, οι κύστες, το οίδημα, η υπεραιμία κλπ. Ο όρος μας επιτρέπει να εννοούμε επίσης και την ανάπτυξη της εξωτερικής μορφής και εσωτερικής δομής των ιστών και οργάνων μέσω των διαδικασιών της αύξησης και της διαφοροποίησης. Σε αντίθεση με την ομοιόσταση που έχει σχέση με εσωτερικές αλλαγές αλλά διατήρηση της μορφής, οι μορφογενετικοί-μορφοδιαπλαστικοί μηχανισμοί αφορούν την ανάπτυξη-διάπλαση γενικά και τις εξωτερικές αλλαγές.
Ένα ειδικό αποτέλεσμα τής μορφογένεσης είναι η αύξηση της διαφοροποίησης στα συστατικά μέρη τού συστήματος-οργανισμού, όπου το καθένα είναι δυνατόν να αναπτύσσεται στην συνθετότητά του, ενώ παραμένει σε λειτουργική σχέση με το όλον. Έτσι φαίνεται ότι ,ενώ η αυτοπροστασία χαρακτηρίζει την ομοιόσταση, η αυτοκατεύθυνση χαρακτηρίζει τη μορφογένεση. Κάθε ζωντανό σύστημα-οργανισμός θεωρούμε ότι χρησιμοποιεί και τους δύο παραπάνω τρόπους κατά τη διαδικασία των όποιων συνεχών αλλαγών του.
Έτσι λοιπόν το σύνολο των βιομορφογενετικών πεδίων του ανθρώπου θα μπορούσαμε τώρα πλέον να ονομάσουμε ανθρώπινο οργανισμό.
Τη συνέχεια των ιδιοτήτων (εύρυθμη λειτουργία) των βιομορφογενετικών πεδίων και του περιβάλλοντός τους στον άνθρωπο ,θα μπορούσαμε σύμφωνα με τα παραπάνω να ορίσουμε ως υγεία.
Ως ασθένεια θα μπορούσαμε να ορίσουμε αντίστοιχα τις ασυνέχειες των ιδιοτήτων των βιομορφογενετικών πεδίων και του περιβάλλοντός τους, δηλαδή του φέροντος οργανισμού, οι οποίες συμβαίνουν όμως μετά από μερική ή ολική εκδίπλωση (ανάπτυγμα) μιας ενδογενούς η εξωγενούς νοσογόνου δυναμικής που επικρατεί στον οργανισμό.
Ως σημεία και συμπτώματα θα πρέπει να θεωρήσουμε τώρα πλέον τις εμφανείς εκδηλώσεις αυτών των ασυνεχειών, τόσο τις εξωτερικές όσο και τις εσωτερικές.
Έτσι λοιπόν η ασθένεια, ως ασυνέχεια ιδιοτήτων, όπως προσπαθήσαμε να την ορίσουμε, παρουσιάζει αυξομειώσεις που όμως επισυμβαίνουν σε ένα αυτοοργανωμένο σύστημα, όπως αυτό του ανθρώπινου οργανισμού. Ο άνθρωπος κατά διαστήματα που ποικίλλουν, είναι ασυμπτωματικός και κατά μέσο όρο η ασθένειά του επαναλαμβάνει συνήθως κάποιο συγκεκριμένο μοτίβο, όταν αυτός ασθενεί. Όταν όμως παρατηρήσουμε το μοτίβο αυτό με λεπτομέρεια, θα διαπιστώσουμε ότι τα συμπτώματα της κάθε φοράς υπόκεινται σε ενισχυτικές, διακλαδωτικές, συνεχώς μετατοπιζόμενες επιδράσεις των δικών τους επαναλήψεων (χρόνιες παθήσεις). Αυτό είναι πολύ εμφανές για παράδειγμα στην οδοντιατρική κατά τη μελέτη των παθήσεων του πολφού και όχι μόνο. Αν μάλιστα ,κατά την εξέλιξη μιας οξείας κατάστασης δημιουργηθεί και κάποιο εμπόδιο, τέτοιο ώστε να μεταβληθεί η δυναμική της ασθένειας στο θεωρούμενο σημείο της βιοχημικής της κινητικής οριστικά ( μερική αλλά οριστική τροποποίηση έστω και ενός των συμπτωμάτων ), τότε το σύστημα μεταπηδά προς μία θέση άλλη που κατά την φαινομενολογία είναι χειρότερη της προηγούμενης. Θα μπορούσε έτσι κατά κάποιο τρόπο να ταυτιστεί με μία καταστροφή σύμφωνα με τη θεωρία του René Thom.
Όπως ένα ποτάμι που ρέει δημιουργεί τα δικά του απρόβλεπτα φαινόμενα που οδηγούν σε τύρβη και δίνες, έτσι και η ασθένεια, τόσο η οξεία όσο και η χρόνια, είναι ένα φαινόμενο επαναλαμβανόμενων αναδράσεων (επιστροφή μέρους του εξαγομένου από το σύστημα πίσω στην πηγή του με σκοπό τη διόρθωση, μια διαδικασία άμυνας), και επομένως είναι μη γραμμικό και άρα εξαιρετικά ευαίσθητο ακόμα και στις πιο ελάχιστες επιδράσεις. Αυτό σημαίνει όμως ότι η οποιαδήποτε μερική ή ολική αλλά οριστική τροποποίηση έστω και μιας εκ των παραμέτρων της μπορεί να οδηγήσει σε μια μεγάλη ρήξη.
Στα διάφορα χαοτικά συστήματα όλα συνδέονται μεταξύ τους μέσω αρνητικών και θετικών αναδράσεων. Τα μη γραμμικά φαινόμενα είναι φαινόμενα σύνθετα. Ο άνθρωπος μπορεί να εξακολουθεί να ονειρεύεται τη δύναμη της πρόβλεψης και του ελέγχου της ζωής και των διακυμάνσεών της, αλλά η θεωρία του χάους όμως μας λέει ότι τα περισσότερα αυτοοργανωμένα συστήματα συνδέονται με αμέτρητες παραμέτρους. Στη φύση, στην κοινωνία, στη ζωή, στην υγεία και στην ασθένεια το χάος ορίζει τα πάντα μέσω της δύναμης της απειροελάχιστης αλλά οριστικής μεταβολής.